|
Spór budzi wciąż
data fundacji oliwskiej, choć wiąże ten fakt z księciem pomorskim
Samborem II oraz drugą połową lat osiemdziesiątych XII w. Z
pewnością jednak Oliwa stanowiła filię klasztoru w Kołbaczu. W
początkowym okresie cystersi oliwscy pozyskiwali swe dobra głównie
wskutek darowizn, później z transakcji handlowych oraz z dzierżaw
ziemi i jezior, jak również z dziesięcin. Ważną częścią ekonomii
„szarych mnichów” była też gospodarka młyńska i prowadzenie
warsztatów stolarstwa artystycznego oraz drukarni (XVII – XVIII w.).
Okres
szczególnego rozkwitu klasztoru miał miejsce za rządów opata Jacka
Rybińskiego (1740-82), który wybudował nowszą część Pałacu Opatów,
założył ogród ozdobny, zaprojektowany przez największych mistrzów
włoskich (dzisiejszy Park Oliwski), dokonał renowacji kościoła św.
Jakuba oraz zainicjował budowę organów 110-głosowych. Niestety,
opactwo i jego posiadłości były wielokrotnie niszczone w wyniku
najazdów pruskich, licznych wojen i konfliktów, które przetoczyły
się przez Pomorze Gdańskie – od odwetowych za działania misyjne w
Prusach (1226 r.), poprzez liczne krzyżackie (od 1246 r. do 1308r.
oraz w XV – XVI w.), protestanckie (1577r.), aż po szwedzkie (w XVII
w). W wyniku pierwszego rozbioru Polski dobra oliwskie znalazły się
w obrębie państwa pruskiego – jego władze dokonały kasaty zakonu 1
października 1831r. Niedługo potem zmarli ostatni zakonnicy. Kościół
klasztorny przydzielono miejscowej parafii katolickiej. Po
erygowaniu (1925r.) diecezji gdańskiej zespół poklasztorny stał się
siedzibą Biskupa Gdańskiego i diecezji gdańskiej.
Klasztor w
Oliwie ulokowany został ok. 10 km. na północ od Gdańska, w
dolinie nad Potokiem Oliwskim u schyłku XII w. Pomieszczenia
klasztorne, zabudowujące czworoboczny wirydarz otoczony krużgankami,
przylegały do kościoła od strony południowej. We wschodnim skrzydle
klasztoru (XII w.) znalazła swe miejsce się zakrystia, refektarz
letni, karcer, klatka schodowa i sala konwentu, na piętrze zaś
dormitorium. W skrzydle zachodnim (XIV w.) umiejscowiony został
mały refektarz zimowy, kuchnia, pomieszczenia konwersów i kaplica
mariacka. W roku 1350 doszło do pożaru (poza działaniami
wojennymi), wskutek czego nieomalże doszczętnie spłonął kościół i
klasztor, wyposażenie romańskie świątyni oraz prawie cała Oliwa.
Śmierć opata
Jacka Rybińskiego oraz ówczesne warunki polityczne sprawiły, że
klasztor w końcu XVIII w. zaczął podupadać.
Kościół
Panny Marii (XII w.) pierwotnie był jednonawowym, ceglanym
oratorium wzniesionym na kamiennym fundamencie z użyciem cegły
profilowanej i glazurowanej, podwyższanym oraz trzykrotnie
przebudowywanym i rozbudowywanym o ramiona transeptu, arkady,
przęsła nawy głównej i inne elementy architektoniczne
charakterystyczne dla świątyni cysterskich. Podczas odbudowy po
pożarze całkowicie zmieniono koncepcję architektoniczną budowli,
która w konwencji z roku 1386 przetrwała prawie do dziś - świątynia
orientowana, trójnawowa, zbudowana na wydłużonym planie krzyża
łacińskiego, z cegły o wiązaniu wendyjskim i gotyckim,
sześcioprzęsłowe, zamknięte trójboczne prezbiterium otoczone
szerokim, bezkaplicowym ambitem. Chór z obejściem otwiera się na
korpus nawowy – długie, dziesięcioprzęsłowe nawy: główną i boczną
północną oraz przylegającą do krużganków klasztornych, węższą i
krótszą południową. Nawa główna otwiera się do naw bocznych i
transeptu arkadami i jest sklepiona sklepieniem gwiaździsto –
sieciowym z wpisaną pośrodku ośmioramienną gwiazdą. W nawie
południowej występuje sklepienie krzyżowo – żebrowe, w nawie
północnej (którą rozświetlają ostrołukowe okna) - czteroramienne
gwiaździste, w prezbiterium gwiaździsto – sieciowe z żebrem
przewodnim, a w transepcie – gwiaździste z wplecionymi żebrami.
Fasadę tworzą dwie smukłe, wysokie na 46 m wieże z ostro
zakończonymi hełmami. Elewacje transeptu zdobione blendami i cegłami
układanymi w „opus spicatum” (jodełkę). Ożywia to barokowy portal
(1688), jak również trzy okna różnej wielkości i trzy kartusze. Nad
przecięciem się naw - wieża dzwonów - typowy element budownictwa
cysterskiego.
W 1929r.
świątynię podniesiono do godności katedry, w 1971r. nadano jej
tytuł bazyliki mniejszej, od 1992 r. stała się bazyliką
archidiecezjalną po utworzeniu Metropolii Gdańskiej a w
zabudowaniach klasztornych mieści się dziś Kuria Biskupia i Gdańskie
Seminarium Duchowne.
Wyposażenie:
najstarsze - fragmenty średniowiecznych malowideł ściennych
odkrytych za ołtarzem głównym, inne pochodzą głównie z renesansu i
baroku; monumentalny ołtarz główny z 1688 r. z czarnego, dębickiego
marmuru i piaskowca - polichromowanych kolumn, między którymi
znajduje się obraz Andrzeja Stecha z postaciami zakonników
cysterskich oraz Matki Boskiej i św. Bernarda, zanoszących modły do
Świętej Trójcy; dwa rokokowe prospekty organowe (wyposażone w liczne
poruszające się figury - słońca, gwiazdy, anioły itp.) tworzące wraz
z dziewięciogłosowym pozytywem zespół organowy, zaliczany do
jednych z najwspanialszych tego typu na świecie; dwukondygnacyjne,
bliźniacze stalle z pocz. XVII w. wykonane w klasztornym warsztacie;
portrety fundatorów i dobrodziejów klasztoru oraz książąt
pomorskich i królów polskich pędzla Hermana Hana; manierystyczny
obraz Trójcy Świętej z bocznymi scenami Bożego Narodzenia, Zesłania
Ducha Świętego i Wniebowstąpienia oraz wizerunkiem Niewiasty
Apokaliptycznej; bogato dekorowana barokowa ambona; kilka płyt
epitafijnych i pięknych nagrobków.
W archikatedrze
odbywają się koncerty organowe (w sezonie - o pełnych godzinach)
oraz Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej (w miesiącach
letnich).
Z dawnych
obiektów klasztornych zwiedzającym udostępnia się też: krużganki i
wirydarz; lawatorium (wystawa skarbów pocysterskich Muzeum
Diecezjalnego); refektarz letni i zimowy (dziś to wszystko na
terenie Gdanskiego Seminarium Duchownego) oraz młyn i spichlerz, dom
bramny (Dom Zarazy), ogrody i Pałac Opata, śluzę na Potoku Oliwskim,
kuźnię wodną oraz kościół św. Jakuba na terenie dawnego opactwa
cysterskiego.
Obiekty cysterskie w Oliwie po II wojnie światowej
Od kwietnia
1945r. po powtórnym zainstalowaniu się cystersów w Oliwie klasztor
ma siedzibę w Gdańsku Oliwie przy ul. Polanki jako przeorat zwykły
parafii p.w. Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej należący do
opactwa cystersów w Szczyrzycu.
Zwiedzanie:
- katedra
otwarta; odpłatność za grupy – na miejscu; przewodnicy, organizacja
zwiedzania na terenie Gdańskiego Seminarium Duchownego -
wcześniejsze zgłoszenia
Informacja turystyczna:
Ks. Zbigniew
Zieliński - Proboszcz Parafii Archikatedralnej
ul.Biskupa
Edmunda Nowickiego 5, 80-330 Gdańsk
tel.(058)5524765
strojcyo@diecezja.gda.pl
|
